Tο πρόγραμμα TravelTrails μας πληροφορεί για ένα πρώιμο εμβόλιο ευλογιάς

Ο Χιώτης γιατρός Εμμανουήλ Τιμόνης (1669-1720) και το εμβόλιο της ευλογιάς

Ανάμεσα στο πλήθος ιστορικών πληροφοριών που καταγράφουν δυτικοευρωπαίοι περιηγητές και αναλύει η ψηφιακή πλατφόρμα TravelTrails, υπάρχουν και πληροφορίες ιατρικού ενδιαφέροντος συμπεριλαμβανομένου και του εμβολιασμού.

Το 1712 ο περιηγητής Aubry de la Mottraye (1674?-1743) περιγράφει την τεχνική του ενοφθαλμισμού (inoculation), μια πρώιμη μέθοδο εμβολιασμού βασισμένη σε παραδοσιακές πρακτικές από τη Θεσσαλία και τη Μακεδονία, που υιοθετήθηκε από το Χιώτη γιατρό Εμμανουήλ Τιμόνη (1669-1720) για να επιτύχει ανοσία κατά της ευλογιάς (smallpox/variola).

Σύμφωνα με την πρακτική του ενοφθαλμισμού, μικρό δείγμα υγρού από εξανθήματα μολυσμένου ατόμου εισαγόταν σε υγιές άτομο. Σκεπάζοντας στη συνέχεια την πληγή και διατηρώντας τον άνθρωπο σε ελεγχόμενες συνθήκες, περίμεναν ωσότου να ασθενήσει ελαφρά και να αναρρώσει, πιστεύοντας ότι έτσι του παρείχαν ένα βαθμό ανοσίας απέναντι στην ασθένεια.

Αναφέρει ο de la Mottraye: «Πήγα στη συνέχεια να επισκεφτώ τον Δόκτωρα Τιμόνη, έναν από τους καλούς μου φίλους και πολύ γνωστό στους κύκλους των μορφωμένων για την αξία του, και πάνω απ’ όλα για τον ενοφθαλμισμό της ευλογιάς (petite variole). Ήθελε να αναβιώσει αυτή την πρακτική που ήταν άλλοτε τόσο διαδεδομένη στην Ελλάδα, ως μια από τις πιο ωφέλιμες μεθόδους, κυρίως για τη διατήρηση της ομορφιάς των γυναικών και την εξασφάλιση της ζωής και των δύο φύλων.»

Ο de la Mottraye παραθέτει σε παράρτημα και σχετική πραγματεία του Τιμόνη γραμμένη στα Λατινικά. Οι έρευνες του Τιμόνη ανακοινώθηκαν μάλιστα το 1713 στη Βασιλική Ιατρική Εταιρεία του Λονδίνου, και τον επόμενο χρόνο δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό Philosophical Transactions, όπως και του συναδέλφου του Ιάκωβου Πυλαρινού (1659-1718) από την Κεφαλονιά. Οι ανακοινώσεις αντιμετωπίστηκαν με σκεπτικισμό στην Ευρώπη, καθώς βασίζονταν στην εμπειρική παρατήρηση λαϊκών συνηθειών, κάποτε αναμεμειγμένων με προκαταλήψεις.

Αλλά η πρακτική δεν εξέλειψε. Όταν ασθένησε ο γιος του Άγγλου πρέσβη στην Κωνσταντινούπολη, η μητέρα του Mary Montagu κατέφυγε στην πρακτική του ενοφθαλμισμού του Τιμόνη. Σε επιστολή της τον Απρίλιο του 1717, περιγράφει αναλυτικά τις πρακτικές των ελληνικών κυρίως πληθυσμών της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, οι οποίοι εφάρμοζαν συστηματικά τη συγκεκριμένη μέθοδο για να αντιμετωπίσουν την εξάπλωση της ευλογιάς.

Με την επιστροφή της στην Αγγλία τo 1721 μάλιστα, η Montague όχι μόνο εμβολίασε και την κόρη της, αλλά έπεισε και μέλη της αγγλικής βασιλικής οικογένειας για την αποτελεσματικότητα της πρακτικής. Παρά τις αρχικές αντιρρήσεις της επιστημονικής κοινότητας, το 1754 το Royal College of Physicians of London ανακοίνωσε ότι η μέθοδος είναι εξαιρετικά ωφέλιμη για την ανθρωπότητα.

Μετά από πολλά χρόνια έρευνας και εργαστηριακών δοκιμών, το 1798 ο Edward Jenner πρότεινε μια νέα μεθοδολογία, αντικαθιστώντας το μολυσμένο δείγμα από ανθρώπους (smallpox) με δείγμα από αγελάδες (cowpox) με σκοπό την ελαχιστοποίηση των κινδύνων για τους ανθρώπους. Η πρακτική (vaccination < vacca = αγελάδα) στέφθηκε με επιτυχία και αποτέλεσε τελικά τη μέθοδο αντιμετώπισης της ευλογιάς, η οποία από το 1979 θεωρείται ότι έχει εξαλειφθεί.

Πάντως αντιρρήσεις, πειραματισμοί και αποτυχίες αποτυπώνονται ώς αρχές του 19ου αιώνα όταν ο γιατρός William Wittman βρέθηκε στην Ανατολή ως μέλος της βρετανικής στρατιωτικής αποστολής στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Παρακολουθούσε ασθενείς και κατέγραφε σχόλια για την πρακτική του εμβολιασμού, τους κινδύνους και τη χρησιμότητά του.

Τα παραπάνω στοιχεία αυτά είναι συστηματοποιημένα στο TravelTrails στις θεματικές ‘Φάρμακα, Μέθοδοι ίασης, Θεραπείες’, και ‘Ασθένειες’, με λέξεις κλειδιά ‘Inoculation/ Ενοφθαλμισμός/Εμβολιασμός’, ‘Smallpox/Ευλογιά’, ‘Πανώλης νόσος (πανούκλα)’.